VIỆN DƯỢC LIỆU
 
TSKH. NGUYỄN MINH KHỞI
(Chủ biên)

TS. NGUYỄN VĂN THUẬN - ThS. NGÔ QUỐC LUẬT
(Đồng chủ biên)

KỸ THUẬT 
TRỒNG CÂY THUỐC

NHÀ XUẤT BẢN NÔNG NGHIỆP
HÀ NỘI - 2013

BAN BIÊN TẬP

TSKH. Nguyễn Minh  Khởi - Chủ biên
TS. Nguyễn Văn Thuận - Đồng chủ biên
ThS. Ngô Quốc Luật - Đồng chủ biên
TS. Phạm Văn Ý
TS. Nguyễn Thị Bích Thu  
ThS. Lê Khúc Hạo

BAN THƯ KÝ

ThS. Tạ Như Thục Anh - Trưởng ban
ThS. Vũ Tuệ Anh - Ủy viên

CÁC TÁC GIẢ

ThS. Nghiêm Tiến Chung, ThS. Lê Khúc Hạo, ThS. Nguyễn Thị Hòa, TS. Phan Thúy Hiền, TS. Nguyễn Bá Hoạt, ThS. Trần Thị Lan, ThS. Ngô Quốc Luật, ThS. Phạm Xuân Luôn, ThS. Phạm Hồng Minh, TS. Nguyễn Văn Thuận, ThS. Nguyễn Thị Thư, ThS. Phạm Thu Thủy, ThS. Nguyễn Xuân Trường, ThS. Trần Danh Việt, TS. Phạm Văn Ý.

Ảnh: Ngô Quốc Luật và cộng sự
 
MỤC LỤC
Lời giới thiệu 5
Lời nói đầu 7
ĐẠI CƯƠNG 9
Phần I Kỹ thuật trồng, thu hái và sơ bộ chế biến cây thuốc 9
I Điều kiện tự nhiên các vùng sinh thái nông nghiệp gắn với sản xuất cây thuốc ở Việt Nam 9
1.1 Vùng Đông Bắc 9
1.2 Vùng Việt Bắc - Hoàng Liên Sơn 10
1.3 Vùng Tây Bắc 13
1.4 Vùng đồng bằng Bắc Bộ 15
1.5 Vùng Bắc Trung Bộ 16
1.6 Vùng duyên hải Nam Trung Bộ 17
1.7 Vùng Tây Nguyên 18
1.8 Vùng Đông Nam Bộ 19
1.9 Vùng đồng bằng sông Cửu Long 19
II Kỹ thuật trồng và sơ chế cây thuốc 20
2.1 Chọn đất và kỹ thuật làm đất trồng cây thuốc 20
2.2 Gieo, trồng và chăm sóc cây thuốc 22
2.3 Thu hái, sơ chế dược liệu 29
III Thu hoạch, chế biến, bảo quản và kiểm tra giống 30
3.1 Thu hoạch 30
3.2 Chế biến và bảo quản giống 31
3.3 Nội dung và phương pháp kiểm tra chất lượng giống và hạt giống 32
Phần II Thực hành nông nghiệp tốt cho cây thuốc 57
A Tóm tắt hướng dẫn của tổ chức Y tế thế giới (WHO) về thực hành tốt trong nông nghiệp và thu hái dược liệu (GACP) 57
I Mục tiêu 57
1.1 Khái niệm GACP 57
1.2 Mục tiêu của tài liệu 57
II Thực hành tốt trong nông nghiệp áp dụng cho trồng cây thuốc 58
2.1 Nhận dạng và xác định cây thuốc trồng 58
2.2 Hạt giống và nguồn vật liệu làm giống 58
2.3 Trồng trọt 59
2.4 Thu hoạch 61
2.5 Nhân lực 62
III Thực hành tốt trong thu hái cây thuốc 62
3.1 Giấy phép thu hái 62
3.2 Lập kế hoạch thu hái 62
3.3 Chọn cây thuốc để thu hái 62
3.4 Thu hái 62
3.5 Nhân lực 63
IV Chế biến sau thu hoạch 63
4.1 Kiểm tra và phân loại 63
4.2 Sơ chế 64
4.3 Làm khô 64
4.4 Đặc chế 65
4.5 Cơ sở chế biến 65
4.6 Đóng gói và dán nhãn hàng khối 66
4.7 Bảo quản và vận chuyển 66
4.8 Nhân lực 67
B Những vấn đề trọng yếu khi vận dụng GAP – WHO 67
1. Chọn vùng trồng cây thuốc 68
2. Giống và nguyên liệu làm giống 68
3. Trồng trọt 69
4. Thu hoạch và chế biến sơ cấp 69
5. Đóng gói, vận chuyển và tồn trữ 70
6. Kiểm soát chất lượng 70
7. Nhân lực 70
8. Lập hồ sơ 70
KỸ THUẬT TRỒNG MỘT SỐ CÂY THUỐC 73
1 Ba gạc Ấn độ 75
2 Bạc hà 83
3 Ban Âu 89
4 Bán hạ nam 96
5 Bồ bồ 102
6 Bồ công anh 108
7 Bụp giấm 113
8 Cà độc dược 119
9 Cát cánh 126
10 Cỏ ngọt 133
11 Cối xay 143
12 Diệp hạ châu đắng 150
13 Dừa cạn 158
14 Đảng sâm 164
15 Giảo cổ lam 173
16 Gừng 180
17 Hoài sơn 188
18 Húng quế 193
19 Huyền sâm 200
20 Hy thiêm 207
21 Kim ngân 213
22 Lô hội 222
23 Mướp đắng 228
24 Râu mèo 236
25 Sa nhân tím 242
26 Sâm báo 248
27 Sì to 255
28 Thảo quyết minh 261
29 Thiên môn đông 267
30 Xạ can 274
Tài liệu tham khảo 279

LỜI GIỚI THIỆU
 
Cây thuốc có vai trò quan trọng trong công tác chăm sóc và bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Theo các tài liệu cho thấy, có tới 80% dân số thế giới đang sử dụng các loại cây thuốc để chăm sóc sức khoẻ ban đầu và gần 70 - 80% dân số ở các vùng nông thôn lấy cây thuốc làm nguồn chữa bệnh chủ yếu. 
Nguồn gen cây thuốc ở Việt Nam rất phong phú về thành phần và chủng loại, số loài có công dụng làm thuốc khá lớn. Thuốc từ dược liệu có nhiều triển vọng để phục vụ thị trường hơn 80 triệu dân, xuất khẩu và sử dụng làm mỹ phẩm.
Với giá trị phòng và chữa bệnh, cây thuốc không những được quan tâm nhiều ở các quốc gia có nền công nghiệp phát triển vì lý do kinh tế, về khả năng cho siêu lợi nhuận mà ngay ở các nước kém phát triển, cây thuốc thực sự chiếm một tỷ trọng đáng kể trong phát triển kinh tế hoặc xóa đói, giảm nghèo. Chính vì vậy thị trường dược liệu đã thực sự sôi động và ngày càng phát triển rộng lớn cả về số lượng  cũng như chất lượng.
Mục đích xuất bản cuốn sách này giúp bạn đọc dễ dàng nhận biết công dụng, quy trình trồng trọt, chế biến và bảo quản một số cây thuốc thông dụng. Ngoài ra, sách còn cung cấp một số thông tin cơ bản về vùng trồng, điều kiện sinh thái đặc trưng của từng cây thuốc giúp cho việc quy hoạch và phát triển vùng trồng, sản xuất dược liệu ở quy mô công nghiệp. Sách được trình bày đơn giản, có hình ảnh minh họa để bạn đọc dễ dàng nhận biết chính xác cây thuốc và dược liệu. Quy trình trồng trọt được viết ngắn gọn, dễ áp dụng, phục vụ cho mọi đối tượng quan tâm. 
Chúng tôi tin tưởng cuốn sách “Kỹ thuật trồng cây thuốc” này sẽ đáp ứng nhu cầu của đông đảo bạn đọc, giúp đồng nghiệp, cộng đồng tìm hiểu và ứng dụng thuận lợi trong việc phát triển tạo nguồn nguyên liệu làm thuốc từ kiến thức y dược học thực hành.
Cuốn sách được tập thể cán bộ nghiên cứu khoa học lâu năm, có kinh nghiệm thực tiễn trong khối tạo nguồn của Viện Dược liệu tham gia biên soạn, đây là một phần kết quả của Dự án “Bảo tồn nguồn cây thuốc cổ truyền”. Chúng tôi xin hoan nghênh những đóng góp quí báu đó và trân trọng giới thiệu cuốn sách với các độc giả, các bạn đồng nghiệp và cộng đồng.

TSKH. NGUYỄN MINH KHỞI
Viện trưởng Viện Dược Liệu
                                    
LỜI NÓI ĐẦU

Việt Nam có một nền y dược học cổ truyền lâu đời. Trước khi nền y dược học hiện đại thâm nhập vào Việt Nam, y dược học cổ truyền là hệ thống y dược duy nhất, có vai trò và tiềm năng to lớn trong sự nghiệp chăm sóc, bảo vệ sức khỏe của nhân dân ta trong nhiều thập kỷ qua.
Với điều kiện khí hậu thuận lợi, thiên nhiên ưu đãi, cây thuốc Việt Nam đa dạng phong phú về cả số lượng cũng như số loài. Qua nghiên cứu và kinh nghiệm sử dụng, dược liệu Việt Nam ngày càng tỏ rõ tính ưu việt trong việc phòng chữa các bệnh. Đặc biệt, với những tiến bộ về khoa học kỹ thuật của nền y học hiện đại kết hợp với y học cổ truyền, tính đặc hiệu quí báu của nhiều loài cây thuốc được phát hiện đã và đang hỗ trợ điều trị, chữa khỏi những bệnh nan y, bồi bổ, phục hồi sức khỏe cho nhân dân.
Ngành Y tế thường xuyên quan tâm, tổ chức tuyên truyền, vận động nhân dân trồng, bảo tồn, sử dụng và phát triển những cây thuốc sẵn có, hay cây thuốc đặc hữu ở địa phương, sưu tầm và phổ cập những bài thuốc đơn giản để tự phòng và chữa một số bệnh trong cộng đồng các dân tộc. Truyền thống sử dụng cây cỏ làm thuốc không những đã góp phần tích cực thực hiện chiến lược chăm sóc và bảo vệ sức khoẻ nhân dân mà còn góp phần bảo tồn tri thức Y Dược học cổ truyền, bảo tồn đa dạng sinh học, bảo vệ môi trường, đồng thời thực hiện chương trình xóa đói giảm nghèo và cải thiện đời sống nhân dân. 
Cùng với chuyển động chung của nền kinh tế thị trường, nạn phá rừng và khai thác cây thuốc bừa bãi ngày càng nghiêm trọng đã làm cho nguồn dược liệu tự nhiên trở nên cạn kiệt. Nhiều cây thuốc quý có giá trị kinh tế cao với trữ lượng lớn ở Việt Nam, đến nay không còn hoặc có nguy cơ bị đe dọa cao. Để đáp ứng nhu cầu sử dụng, tạo nguồn nguyên liệu làm thuốc cho nền công nghiệp dược, phục vụ chăm sóc sức khỏe cộng đồng, việc khôi phục, quy hoạch và phát triển gây trồng các loài cây thuốc có tác dụng chữa bệnh và giá trị kinh tế cao là một việc làm rất cần thiết. 
Hơn 50 năm hoạt động và phát triển, Viện Dược liệu - Bộ Y tế đã có nhiều công trình nghiên cứu di thực nhập nội, bảo tồn và phát triển nguồn tài nguyên dược liệu phong phú của nước nhà, đóng góp cho sự nghiệp chăm sóc và bảo vệ sức khỏe của nhân dân. Ấn phẩm “Kỹ thuật trồng cây thuốc ở Việt Nam” năm 1976; “Kỹ thuật trồng, sử dụng và chế biến cây thuốc” năm 2005 của Viện Dược liệu đã cung cấp một số kiến thức về kỹ thuật trồng, thu hoạch, chế biến và bảo quản một số loài cây thuốc.     
Cuốn sách này được trình bày thành hai phần:
Phần Đại cương: Khái quát một số kiến thức chung về kỹ thuật trồng, thu hái và sơ bộ chế biến cây thuốc, khái niệm cơ bản về thực hành nông nghiệp tốt cho cây thuốc. Phần này do TS. Nguyễn Văn Thuận và TS. Nguyễn Bá Hoạt - nguyên hai Phó Viện trưởng Viện Dược liệu tập hợp và giới thiệu.  
Phần Kỹ thuật trồng cây thuốc: Giới thiệu một số kiến thức trồng trọt, thu hái, sơ chế của 30 cây thuốc thông dụng. Các cây được sắp xếp theo thứ tự A,B,C theo tên  tiếng Việt. Phần này được tập thể cán bộ nghiên cứu của khối tạo nguồn - Viện Dược liệu biên soạn.
Xuất bản cuốn sách “Kỹ thuật trồng cây thuốc” này là phần tiếp theo của các ấn phẩm trước, nhằm tiếp tục cung cấp cho độc giả, bà con nông dân và cộng đồng một số kiến thức trong trồng trọt, thu hái, chế biến của một số loài cây thuốc thông dụng khác hiện có nhu cầu sử dụng lớn. Ngoài ra, cuốn sách còn cung cấp một số thông tin cơ bản về công dụng, đặc điểm sinh thái của từng cây thuốc để có thể quy hoạch, phát triển vùng trồng trên quy mô lớn nhằm đáp ứng nhu cầu sử dụng, ổn định khối lượng và phát triển dược liệu trong nước, tiến tới cung cấp mặt hàng mới cho xuất khẩu.
Ban biên tập và các tác giả đã cố gắng nhưng cuốn sách có thể còn những sai sót. Chúng tôi rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến bổ khuyết của đồng nghiệp và đông đảo bạn đọc gần xa để nội dung cuốn sách được hoàn chỉnh và có giá trị hơn.   

BAN BIÊN TẬP

(Nguồn tin: )